ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
Όλοι μας έχουμε νιώσει φόβο. Είναι ένα δυνατό συναίσθημα, το οποίο αντιλαμβανόμαστε σε διάφορες περιπτώσεις από την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής μας, για διάφορους λόγους. Από εξελικτικής άποψης, ο φόβος παίζει σημαντικό ρόλο στην επιβίωση του ανθρώπου, καθώς μας βοηθάει να αποφασίσουμε πώς θα χειριστούμε την κατάσταση που μας προξενεί τον φόβο: συγκεκριμένα, εάν είναι προτιμότερο να καταβάλουμε προσπάθεια να καταπολεμήσουμε την κατάσταση, ή να επιχειρήσουμε να ξεφύγουμε από αυτή (fight or flight). Για παράδειγμα, εάν βρεθούμε σε μία ζούγκλα αντιμέτωποι με μία τίγρη, ο φόβος θα δώσει το απαιτούμενο έρεισμα για να αποφασίσουμε αν θα αντιμετωπίσουμε την τίγρη ή αν θα τρέξουμε μακριά. Σε αυτή την περίπτωση, ο φόβος λειτουργεί ως ένστικτο. Είναι ένα κατανοητό και προβλεπόμενο συναίσθημα, το οποίο όλοι πάνω-κάτω ξέρουμε πότε προκύπτει. Αυτό, ωστόσο, δεν ισχύει σε κάθε περίπτωση: μερικές φορές νιώθουμε έναν απροσδιόριστο φόβο, χωρίς να μπορούμε να εξηγήσουμε τι ακριβώς τον προξενεί ή γιατί. Είναι το περίεργο συναίσθημα που νιώθουμε όταν, για παράδειγμα, βλέπουμε την παρακάτω φωτογραφία:
Μία απόπειρα εξήγησης της περίεργης αίσθησης που μας προκαλεί αυτή η φωτογραφία είναι η ‘αφύσικη κοιλάδα’ (the uncanny valley). Η ιδέα της αφύσικης κοιλάδας δημιουργήθηκε από τον καθηγητή ρομποτικής Masahiro Mori, με το όνομα Bukimi no Tani Genshō, το 1970. Η θεωρία του Mori υποστηρίζει ότι κάποιοι νιώθουν αποστροφή όταν ανθρώπινα χαρακτηριστικά μοιάζουν και κινούνται σχεδόν σα φυσικά ανθρώπινα όντα, αλλά όχι ακριβώς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα βρίσκονται στον τομέα της ρομποτικήςκαι του 3D computer animation. Η ‘κοιλάδα’ δημιουργείται όταν, σε ένα διάγραμμα του επιπέδου της ψυχολογικής μας άνεσης, υπάρχει μία πτώση καθώς τα αντικείμενα που αντιπροσωπεύει το διάγραμμα κινούνται προς μια φυσική ανθρώπινη ομοιότητα: δηλαδή αυτή η άβολη αίσθηση μεγαλώνει όσο περισσότερο μοιάζουν τα αντικείμενα (π.χ. ένα ανθρωποειδές ρομπότ) με τους φυσικούς ανθρώπους. Άρα ένα παιδικό αρκουδάκι με ανθρώπινη οδοντοστοιχία (έστω και ψεύτικη) προξενεί ένα περίεργο συναίσθημα που μοιάζει με φόβο, επειδή κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό.
Μία εντύπωση σαν αυτή που προξενεί η αφύσικη κοιλάδα έχει σημειωθεί και από τον Κάρολο Δαρβίνο το 1839, ο οποίος, περιγράφοντας την φρίκη που του προξενούσε το πρόσωπο του τριγωνοκέφαλου φιδιού και της νυχτερίδας βαμπίρ, υπέθεσε ότι ο λόγος που αυτά τα ζώα προκαλούν αποστροφή στον θεατή είναι επειδή τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους είναι σε θέσεις που είναι σχετικά αντίστοιχες με τις θέσεις που έχουν τα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου[1]
Η υπόθεση της αφύσικης κοιλάδας συνδέεται με την ιδέα του Ernst Jentsch σχετικά με το ‘αδύνατο’, όπως το διατύπωσε στην έκθεσή του ‘Η Ψυχολογία του Αδυνάτου’ και με την μελέτη του Sigmund Freud, ‘Το Αδύνατο’. Η έννοια του ‘αφύσικου’ παρουσιάστηκε πρώτα από τον Jentsch με τον όρο unheimlich [un + heim (= σπίτι) + -lich], που στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει κάτι το αφύσικο, άγνωστο ή ασυνήθιστο. Ο Jentsch υποστηρίζει ότι, ανάμεσα στις ψυχικές αβεβαιότητες που προκαλούν αυτό το αφύσικο συναίσθημα, η πιο δυνατή είναι η αμφιβολία εάν ένα φαινομενικά ζωντανό αντικείμενο όντως κινείται, και η αμφιβολία εάν ένα άψυχο αντικείμενο είναι έμψυχο ή όχι –και, κυρίως, όταν αυτή η αμφιβολία εμφανίζεται με τρόπο αδιευκρίνιστο στη συνείδησή μας.
Ο Freud ανέπτυξε περαιτέρω την έννοια του αφύσικου στη σχετική μελέτη του, ορίζοντάς το ως κάτι που είναι ταυτόχρονα οικείο και ξένο, καταλήγοντας στην αίσθηση ότι το εν λόγω αντικείμενο είναι άβολα περίεργο[2]. Επειδή το αδύνατο αντικείμενο είναι οικείο, αλλά βρίσκεται σε δυσαρμονία με τη συνείδησή μας, δημιουργεί συχνά ένα παράδοξο που προκύπτει όταν ένα αντικείμενο μας ελκύει και μας απωθεί ταυτοχρόνως. Στην περίπτωση της παραπάνω φωτογραφίας, το αρκουδάκι μας ελκύει (ως ένα παιδικό παιχνίδι που έχει σχεδιαστεί για αυτόν ακριβώς το λόγο), αλλά η ανθρώπινη οδοντοστοιχία μας απωθεί, επειδή είναι κάτι το αφύσικο. Σύμφωνα με τον Freud, αυτό το παράδοξο συχνά οδηγεί στην απόλυτη απόρριψη του αντικειμένου, καθώς μας είναι προτιμότερο να το απορρίψουμε παρά να το εκλογικέψουμε.
Έχει υπάρξει αρκετή κριτική πάνω στη θεωρία της αφύσικης κοιλάδας, σχετικά με το αν αποτελεί ένα ενοποιημένο φαινόμενο που επιδέχεται η επιστημονική κοινότητα. Από τα πιο αξιόπιστα είναι το επιχείρημα ότι ο καλός σχεδιασμός ανθρωπόμορφων οντοτήτων (όπως π.χ. ανθρωποειδή ρομπότ) μπορεί να τις απομακρύνει από την κοιλάδα. Συγκεκριμένα, ο σχεδιαστής ρομπότ David Hanson έχει δείξει ότι η κοιλάδα μπορεί να ισοπεδωθεί εάν προστεθούν καρτουνιστικά χαρακτηριστικά στις οντότητες που είχαν προηγουμένως συμπεριληφθεί σε αυτή. Επιπλέον, η αφύσικη κοιλάδα είναι ένα ετερογενές σύνολο φαινομένων: τα φαινόμενα που ανήκουν στην κοιλάδα ποικίλουν, συμπεριλαμβάνουν διαφορετικές αισθήσεις (κυρίως αφή, όραση, ακοή) και έχουν πολλαπλές αιτίες, που συχνά συγκαλύπτουν η μία την άλλη. Επίσης, το πολιτιστικό υπόβαθρο του καθενός μπορεί να έχει σημαντική επιρροή στο πώς αντιλαμβανόμαστε τα ανθρωποειδή ρομπότ, σε σχέση με την κοιλάδα. Τέλος, το φαινόμενο είναι πιθανό να μην αφορά τις νέες γενιές, καθώς τα μέλη τους είναι πολύ πιο εξοικειωμένα με πράγματα όπως ρομπότ, CGI και λοιπά, και άρα μπορεί να επηρεάζονται λιγότερο.
